Музей қоғам өмірінің айнасы, адам өмірінің рухани қазынасы, тарихы, әдебиеті мен мәдениеті, халқымыздың асыл рухани мұраларын жинап өлкеміздің өткені мен бүгінін жалғап отырған тарихи орын болып табылады. «Тарихыңды тану үшін музейге кел!» деп жастарға үндеу тастасақ та орынды. Музей ата-баба мұрасы-тарихи құндылықтарды сақтауда қоғам алдында моральдық жауапкершілігімен ерекшеленеді және қызмет жасайды. Ғасырлар қойнауында жатқан тың деректерді археологтарымыз алып, музей қорына өткізеді. Сонау тас дәуірінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі жәдігерлерімізді көздерінің қарашығындай сақтап, жас ұрпаққа насихаттау ісінде орасан шаруалар атқаруда. Құнды жәдігерлерімізді музей витриналарында ғана сақтамай соңғы жылдары қала және аудан мектептеріне көрме ретінде алып шығудамыз. Ондағы мақсат 78 жас ұрпақтың санасына өткен тарихын сіңіруге өзіндік бір үлесімізді қосу болып табылады. Тарихымыздың қаншалықты бай екендігін таныту. Тарихымыздың тереңінен қазіргі өркениетті елімізді жалғастырып тұрған алтын желі іспеттес тарихи-мәдени құндылықтарымыз өңірімізде баршылық. Міне, өлкеміздің тарихи құндылықтарынан толық мағұлмат беретін музейлер де бар. Қандай да музей болмасын, соның ішінде өз өлкеңнің тарихи сырын шертетін, тарихи оқиғаларды көз алдыңа әкелетін музейдің орны ерекше. Музей мұралары – таусылмайтын қазына, тілегей-теңіз дерек көзі. Онсыз тарихтың жазылуы екіталай. Сондықтан барлық жинақталған мұралар ғылыми зерттеудің дереккөзі болып табылады. Музей – жай ескі дүниелердің көрмесі емес, ол – халық қазынасын сақтайтын, тарих қойнауынан сыр шертетін ұлағатты орын және халықтың жады, тарихты сақтап, насихаттаушы мемлекеттік мекеме болғандықтан, оған ерекше қасиетпен қарап, парасатты көзқарас қалыптастыру қажет. Әлемдік мәдениеттің сақталуы, ең алдымен, оның алуан түрлілігінде, сондықтан жеке мәдени мұраны сақтауға көп көңіл бөлу әлемдік тарихи-мәдени процестерден қорқуды немесе оның айрықша маңыздылығын түсіндіруді білдірмейтіндігін баса айту керек. Мұнда ең бастысы – мәдени мұраны мәдениеттер диалогы кеңістігіне қосу, бұл дамудың болашағы туралы түсінік береді [1, 391]. Музей коммуникациясы – бұл (лат. communico-мен жалпы жасаймын, байланыстырамын, сөйлесемін) ақпаратты бір санадан екінші санаға беру. Қарым-қатынас, идеялар, ойлар, ақпараталмасу-мұндай семантикалық қатар осы тұжырымдамаға байланысты құрылады. Байланыс міндетті түрде кез-келген тасымалдаушы арқылы жүреді; материалдық нысандар, логикалық құрылымдар, сөйлеу, иконикалық жүйелер, психикалық формалар және басқа көріністер оның сапасында болуы мүмкін. «Музей коммуникациясы» ұғымын 1968 жылы Канадалық музеолог Д.Ф. Камерон ғылыми айналымға енгізді. Музейді байланыс жүйесі ретінде қарастыра отырып, ол оны визуалды және кеңістіктік сипатының ерекше белгілері деп санады. Оның түсіндірмесіне сәйкес, музей коммуникациясы – бұл келушінің «нақты заттар» болып табылатын музей экспонаттарымен қарым[1]қатынас жасау процесі. Бұл қарым-қатынастың негізі, бір жағынан, экспозицияны жасаушылардың экспонаттардың көмегімен арнайы вербальды емес кеңістіктік «мәлімдемелер» құру мүмкіндігі, екінші жағынан, келушінің «заттардың тілін» түсіну қабілеті. Мұндай тәсіл Д.Ф. Камеронға музей қызметін ұйымдастыру және музей мен аудиторияның өзара іс-қимылы бойынша бірқатар ұсыныстар тұжырымдауға мүмкіндік берді. Біріншіден, сақтаушы-экспозициялармен қатар, музей экспозициясын жасауға визуалды-кеңістіктік коммуникация тілін кәсіби меңгерген суретшілер (дизайнерлер) толық құқылы қатысуы тиіс. Екіншіден, гидтер (музей мұғалімдері) визуалды «мәлімдемелерді» ауызша түрде аударуға тырысудан бас тартуы керек және осы тілді білмейтін келушілерге «заттар тілін» үйретуі керек. Үшіншіден, музейге жаңа мамандар – музей психологтары мен әлеуметтанушылар келуге тиіс, олар экспозицияны құру үдерістерін де, оны қабылдау үдерістерін де түзету арқылы музей коммуникациясының тиімділігін арттыру мақсатында «кері байланысты» қамтамасыз ететін болады. Д. Ф. Камеронның жұмыстары музей мамандары арасында тек тануды 79 ғана емес, сонымен бірге сыни-пікірлерді де тудырды, соған қарамастан музей теориясының дамуындағы бетбұрыс болды. 1960 жылдардың басына дейін музейлерді қоғамнан белгілі бір иеліктен шығару сақталды. Өткен он жылдықтардағы ғылыми-зерттеулер негізінен коллекцияларды зерттеуге бағытталған, ал аудитория мен өзара әрекеттесу мәселелері музей мамандарының назарынан тыс қалды. Сонымен бірге, музейлердің қоғаммен өзара әрекеттесу процесін түсіндіруге және оны дұрыс бағытқа бағыттауға мүмкіндік беретін теорияға деген қажеттілік қатты сезіле бастады. Музейтану саласындағы осы вакуумды толтыруға сол кезде білімнің басқа салаларында кең таралған коммуникациялық өкілдіктер көмектесті. 1980 жылдары музей коммуникациясы теориясының дизайны пайда болды, ол дәстүрлі бағыттармен қатар, мысалы, музей затының теориясы, музей қызметінің теориясы сияқты полемикада дамыды. Көптеген ғалымдар «музей коммуникациясын» диалог, мәдени өзара іс-қимыл процесі ретінде анықтайды: «музей коммуникациясы – бұл музей аудиториясының материалдық қызмет тәжірибесін, рухани ізденістер мен жеке этностың да, жалпы адамзаттың да дәстүрлі мәдениетін жинақтайтын мәдени мұра мен қарым-қатынас процесі» [2, 45]. ХХ ғасырда музей қызметінің сипаты айтарлықтай өзгеріп, оны «көпфункционалды әлеуметтік институтқа» айналдырды [3, 55], бұл ICOM тұжырымдаған музей анықтамасында көрінеді – қоғам мен оның прогресі үшін жұмыс істейтін тұрақты негізде пайда табу институты, білім, білім алу үшін – адам мен материалдық емес дәлелдер алатын, сақтайтын, зерттейтін, насихаттайтын және экспонаттайтын көпшілікке ашық; қоршаған орта болып табылады. Осы анықтамадан шығатыны, дәстүрлі түрде музей қызметінің мәнін құрайтын мәдени мұраны сақтау, зерттеу, көрмеге қою, эфирге шығару мәдени және материалдық емес мәдени мұра нысандарын қамтитын ғылыми және білім беру қызметімен толықтырылады. Музейлердің өз аймағының («кіші Отанының») материалдық емес мұраларын сақтауы және насихаттауы жас ұрпақты тәрбиелеуде үлкен маңызға ие. Дамушы қалалар жағдайында тарихи-мәдени мұраны сақтау қазіргі заманның ғаламдық мәселелерінің бірі болып табылады. Жаңа технологиялық əдіс[1]тəсілдерді пайдалану музей саласында тың жобалардың бірі. Бұл салада музей қызметкерлері еңбегін аямауда. Қоғам алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі – ғылыми зерттеулердің жоғары сапалылығын қамтамасыз ету. Ғылыми зерттеу мекемелерінің арасында музейлердің алар орны ерекше екендігін айта келе, музейіміздің қызметкерлері де ғылыми ізденістер жасауда. Музей қызметкерлері тек жәдіргерді сақтап, насихаттап қоймай өзге де көпшілік мәдени іс-шараларды ұйымдастырудың бас-қасынан табылып та жүреді. Музей жәдігерлерін көпшілікке насихаттау мақсатында тұрақты түрде ұсынылуда. Еліміздің тарихи мұрасы көздің қарашығындай сақталып, зерттеліп зерделенуде. Музейге келген туристерге ыңғайлы жағдай туғызу – кезек күттірмес мәселе болып табылады. Болашақта өркениетті елдердің жоғары технологиясын меңгеру, дүниежүзілік кеңістікке шығу – бүгінгі күннің мақсаты. Ел шежіресі мен мұрасын халыққа, жас өскелең ұрпаққа насихаттауда музейлердің алар орны айрықша. Келешек ұрпаққа бай да өнегелі өнеріміздің бір үлгісі тарихи-мәдени ескерткіштерімізді көздің қарашығындай сақтап жеткізу – игілікті іс, міндетті 80 парыз. Тарихи-мәдени мұра компоненттері ұдайы ұмыт қалу қауіпінде тұрады. Бұл уақыт немесе табиғат күштері әсерінен, білместіктен немесе қасақана оймен ескерткіштерге орны толмас зиян жасайтын адамдар әрекетінің нәтижесінен де болады. Бүгінде елімізде тарихи және рухани құндылықтардың мұраттануына қатысты тиісті нәтижелерге қол жеткізу үшін мұраларымызды зерттеу, игеру, насихаттаудың жаңа жалпы ұлттық жүйесін қалыптастыру мен критерийлік-мәдениеттанушылық тәсілді мұраттанудың барлық жүйесіне қолдану және «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыруға ат-салысатын мекемелердің салааралық өзара іс-әркеттері сияқты стратегияларды айқындау туралы мәселелері айтылуда. Бұл еліміздің мәдени-тарихи дамуының жалпы ұлттық саясатын нақты түрде жүзеге асыруға мүмкіндік береді [4, 6]. Ескерткіштерді қайта қалпына келтіріп сақтау, жаңғырту жұмыстары осы негізде өзінің маңызын жоғалтпайтыны белгілі. Халықтың мәдени құндылықтарға, мәдени орындарға деген сұранысы күннен-күнге артып келеді. Осыған орай, мәдени орындар, соның ішінде музейлер заман талабына сай дамуды қажет етеді. Музей – жай ескі дүниелердің көрмесі емес, ол – халық қазынасын сақтайтын, тарих қойнауынан сыр шертетін ұлағатты орын және халықтың жады, тарихты сақтап, насихаттаушы мемлекеттік мекеме болғандықтан, оған ерекше қасиетпен қарап, парасатты көзқарас қалыптастыру қажет. Осыған орай мәдениеттің, рухани құндылықтықтың, әрбір ел мен ұлттың келбетін көрсететін музейді тек ғылыми-ағартушы мекеме ғана емес, мәдени демалыс орнына айналдыру қажет. Жаңа жаһандық үрдістер ешкімнен сұрамай, есік қақпастан бірден төрге озады. Сондықтан, заманға сәйкес жаңғыру міндеті барлық музейлердің алдында тұр. Сырғыған уақыт ешкімді күтіп тұрмасы анық, сондықтан жаңғыру да тарихтың өзі сияқты жалғаса беретін үрдіс. Жыл сайын қарыштап қадам басып келе жатқан Қазақстанға түбегейлі жаңғыру және жаңа идеялар арқылы болашағын баянды ете түсудің теңдессіз тарихи мүмкіндігі беріліп отыр. Жаңа заманда жаңаруға деген ішкі ұмтылыс – біздің барлық саладағы дамуымыздың ең басты қағидасы. Сондықтан да музейлердің де өмір сүру үшін заман ағымына қарай жыл санап өз жұмыстарын жандандырып отыруы маңызды. Әйтпесе музей де тарихтың шаңына көміліп қала бермек.

Динара Арынова, «Әзірет-Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің ғылыми қызметкері.

Талғат Оразов, «Әзірет-Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің ғылыми қызметкері

The article, analyzing the role of the museum-reserve in the preservation and promotion of historical and cultural heritage, the activities envisaged for the broad propagation of modern historical heritage to the younger generation and its protection, notes that its main task is to maintain its values unchanged in the era of globalization. In the process of studying historical places and promoting national historical heritage at the international level, various public opinions have been taken into account.

Кілт сөздер: Музей, мәдени мұра, музей коммуникациясы, мәдени мұра, жаңару.

Әдебиеттер тізімі:

1. Суворова А.В. Роль музея в сохранении культурного наследия // Культура и цивилизация. 2016. Т 6. № 5 А. – 391 с.

2. Самарина Н.Г. Музейная коммуникация в контексте культурной памяти и культурного наследия // Вопросы музеологии. 2013. № 2. – 45 с.

3. Курьянова Т.С. Музей и нематериальное культурное наследие // Культурология. 2012. №5. – 55 с.

4. Қазақстанның археологиялық және мәдени мұрасы. Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан 2005 жыл. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2005. – 6 б.

Дереккөзі: «Тәуелсіздік жолы: қалыптасуы, дамуы және келешегі» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Нұр-Сұлтан қ-сы, 2021. – 235 б.