Қазақ үй құрылысының тарихын зерделеу бүгінгі күні ғылыми ізденістің маңызды бағыттарының біріне айналуда, өйткені оны барынша толық зерттеу қажеттігі пісіп-жетілді. Зерттеушілер бұл ескерткіштер көбінесе назардан тыс қалатынын атап өтті, өйткені оларды зерттеу әрдайым жарқын және көрнекі табыстарға әкелмейді. Қазақ заманының ескерткіштері белсенді антропогендік әсерге байланысты елеулі қауіпке ұшырайтынына назар аудару қажет. Қазіргі уақытта XV-XVIII ғғ. қазақтардың қоныстануына арналған бір ғана монография бар, оның авторы белгілі қазақстандық зерттеуші С.Ж. Жолдасбаев болып табылады. Этнограф С.Әжіғалидің пікірінше, қазақ заманының нысандары "этнографиялық ескерткіштану" сияқты бағыт аясында зерттелуі тиіс. Бұл ғылыми бағыттың негізгі объектілері ғалымның ұсынысы бойынша мемориалдық және діни ғимараттар, қоныс қалдықтары, эпиграфиялық ескерткіштер болып табылады. Сондай-ақ, бұл ескерткіштерді этноархеология аясында зерттеу керек деген пікір бар.

Жаңа кезең қоныстарға, алдыңғы дәуірдегідей, экологиялылық тән, өйткені олар қоршаған ландшафтқа мінсіз үйлескен. Адамдар тұрғылықты жерін таңдағанда табиғи ресурстардың болуына, басым желдердің бағытына және т.б. назар аударды. Локализация сонымен қатар қабырғаларды – сазды немесе тасты салу кезінде құрылыс материалын таңдауды анықтады.

Ақмола облысы аумағында қазақ қыстағын зерттеуді 2010 жылдан бастап Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті жанындағы К.А. Ақышев атындағы Археология институты негізіндегі Есіл стационарлық археологиялық экспедициясы жүзеге асырады. Осы уақыт ішінде 50-ден астам нысан анықталды, нәтижесінде өткеннің осы қызықты ескерткіштерінің планиграфиясының ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік туды. Қазақ үй құрылысының дәстүрлері туралы мәліметтер "Бозоқ" мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының ұжымы жүргізген Бозоқ II қыстағы қазба жұмыстарын толықтырды. Нысан Бұзықты көлінің оңтүстік жағалауында, Есіл өзенінің сол жағалауының аңғарында, Есіл арқылы өтетін дәстүрлі өткелден оңтүстік-батысқа қарай 5 км жерде орналасқан. Қыстақ шаруашылық құрылыстары бар екі үйден тұрды. Үйлер күйдірілген кірпіштен салынған. Қабырғаларды тұрғызу кезінде қыста қатал табиғи жағдайлар ескерілді, қабырғалардың қалыңдығы 1 м жетуі мүмкін. Пештердің көмегімен жылытылды.

Ескерткіш орналасқан жер жайылымдық жерлер мен су ресурстарына бай және малдың көп мөлшерін ұстауға мүмкіндік береді. Палеозоология деректері бойынша Бозоқ II қыстағының тұрғындары мал шаруашылығымен айналысқан. Табында ұсақ мал басым болды, содан кейін жылқылар жүрді және аз мөлшерде ірі қара болды. Қыстақтың мәдени қабатында темірден, қоладан жасалған бұйымдар, керамика фрагменттері, шыныдан жасалған бұйымдар көптеп табылды. Тұрмыстық заттарды табу қызығушылық тудырады – бұл кішігірім құлып, кілт, дәріхана бөтелкелері. Қыстақты даталауда белгілі бір қиындық бар, өйткені XV–XX ғғ. басындағы ескерткіштер үшін хронологиялық межелігі әлсіз жасалған. Зерттеудің осы деңгейінде танысу үшін ең маңызды негіз фарфор мен фаянс ыдыстарының төменгі бөлігінде қолданылған таңбалар болып табылады. Өкінішке орай, Бозоқ II қыстауынан табылған барлық ыдыс-аяқтардың фрагменттерінде таңбалар қолданылған бөліктері болған жоқ. Дегенмен, Кузнецов фарфорының бір фрагменті бар. Бозоқ II қонысынан алынған бұйымдардың бірінің түбінде сақталған таңба табылған затты жасау уақытын анықтауға мүмкіндік берді – 1864 жылдан 1872 жылға дейін. Зерттеудің осы деңгейінде ескерткіш XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басына жатады.

Ескерткіштердің бұл түрін зерттеу одан әрі жалғасуда, сол арқылы ғалымдар Ұлы дала тарихының жаңа қызықты беттерін аша алады.

Бахыт ХАСЕНОВА, "Бозоқ" мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының аға ғылыми қызметкері