Кілт сөздер: музей ісі, менеджмент, маркетинг, фандрейзент, музей қызметі, ақпараттық қамтамасыз ету, ақпараттық маркетинг, музейді басқару, музей ісіндегі ақпараттық технологиялар.

Ұлы Конфуций мен Платон айтқандай, кез келген істі басқаруда есім сөздерді түзетуден бастау керек. Сөз дұрыс жазылмаса, оның негізі жоғалады. Негізі болмаса, онда істеген ісіміз де жүзеге аспайды делінген. Сондықтан, алдымен музей менеджментінің мағынасын ашып алу қажет.

Менеджмент дегеніміз - әртүрлі әлеуметтік институттардың, белгілі бір әлеуметтік маңызды қызметті жүзеге асыруға арналған ұйымдардың сәтті жұмыс істеуін қамтамасыз ететін басқару қызметі жүйесі. Басқаша айтқанда, менеджмент-бұл мекеме мен оның қызметкерлерін басқарудың теориясы мен практикасы.

Менеджменттің негізгі құралдарының бірі-перспективалық жоспар, оны әзірлеу барысында қажетті мақсаттар нақты тұжырымдалады және оларға жету жолдары белгіленеді. Бұл музейда қалыптасқан жағдайды мұқият зерттеуге және қаржыландыруды бөлу және қызметкерлерді орналастыру тұрғысынан басымдықтарды анықтауға көмектеседі. Музейменеджменті саласындағы жетекші мамандардың бірі Роджер Майлздың ұсыныстарына сәйкес, жоспарлау процесінде үш маңызды нәрсені ескеру қажет:

– жоспар кімге жасалатынын және жұмыс жүргізілетінін аудиторияны анықтау;

– музейдің нақты мақсаттары мен міндеттерінің иерархиясын құру;

– жобаны жүзеге асыруды шектейтін факторларды талдау.

Факторларды талдау музейде бар қаржы ресурстарын, адами ресурстарды (қажетті білім мен дағдылар), жабдықтар мен материалдарды анықтауды білдіреді.

Перспективалық жоспарды әзірлеуге музей қызметкерлері қатысуы қажет, өйткені олар ең маңызды аудиторияны құрайды. Жоспарды құруға музейге, оның саясаты мен жұмыс стиліне қатысы бар басқа да мүдделі топтар мен тұлғалар тартылады. Өткені, олар қиын уақытта музейге қолдау көрсете алады. Бұл жергілікті билік немесе орталық үкімет, ол көбінесе музейді қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады және оның саясатын, жоғары басқару органдарын, келушілерді, зерттеушілерді, демеушілерді анықтайды. Осы топтардың немесе аудиториялардың әрқайсысы музейге әртүрлі талаптар қояды және оның жұмысын әртүрлі критерийлер бойынша бағалайды. Музей көп бағытты мүдделерді ескеріп, біріктіре алған жағдайда жетістікке жетеді [1].

Шығыс Европаның зерттеушілері мен мәдениеттанушылары, сонымен қатар Батыс мамандары мен мәдениет менеджерлері ұйымдарды басқарудағы түрлі мәселелерді шешуді алға қойған болатын. Соның бірі ағылшын музейтанушысы Роджер Майлс: «Дәстүрлі қарапайым музейлер тек қана өзі үшін және өзінің қызметкерлерінің қамы үшін жұмыс жасайды» деп айтқан болатын. Музей басшыларына қажетті жаңа сапалардың ішінде Батыс зерттеушілері нарықтық экономикада «әлеуметтік капиталды» орнатуға мүмкіндік беретіндерді бірінші орынға қояды. Нарықтық қарым – қатынас музей басшыларынан жаңа мамандандырылған шеберлік пен басқарудың жаңа үлгілерін қалыптастыру міндетін жүктейді. Батыстық мәдениеттанушылар мен әлеуметтанушы зерттеулері музей басшыларының мамандандырылған бағытын сипаттай отырып, жетістіктерге жету үшін жаңа құндылықтарды қалыптастырудың қажеттілігін көрсетеді. Атақты американдық әлеуметтанушы Пол Димаджио кәсіпқой деген түсінікке келесідей анықтама береді. «Әлеуметтанушылар «кәсіпқой» түсінігін ұйымдардың әр түрлілігі деп түсіндіреді [2, с. 7–8].

Қазіргі кезде музей мекемесінің алдында тұрған бір қиыншылық, ол концепцияға ұйымдастырушылық және экономикалық жүйеге арнайы модернизация саласына ену. Бұл мазмұнның негізі музей жұмысын басқару және ұйымдастыру үшін қазіргі заманауи жолдар іздестіру ұғым ретінде әдебиеттерде «музей менеджменті» деп аталады, сол сияқты музей мекемесімен қосымша қаражаттық меңгере алушылық, музей экономикасы жақсы дамыған елдерде «музей маркетингі» деген атауға ие болды. Осы терминдерді Қазақстан Республикасы да аса кең мағынада қолданып жүр [3].

Перспективалық жоспарлау тәжірибе жинақтаған кезде қаржылық ресурстарды бағалап, нақты орындалатын жұмыс түрлерін анықтағаннан кейін, белгіленген мақсаттар мен міндеттерді қайта қарау қажеттілігін тудыруы мүмкін. Роджер Майлз ұсынған әдістемеге сәйкес, перспективалық жоспарды тікелей әзірлеу келесі кезеңдерден тұрады:

1. Музейдің миссиясын, яғни музейдің табиғаты мен ауқымын нақтылайтын мақсатты тұжырымдау немесе қайта қарау. Мысалы, Лондон жаратылыстану музейінде ол келесідей айтылады: «Музей коллекцияларының сақталуын және одан әрі дамуын қамтамасыз ету және оларды насихаттау арқылы қоршаған табиғатты зерттеуге және жақсы түсінуге, оны ұтымды пайдалануға және оның сұлулығынан ләззат алуға ықпал ету».

2. Істің қазіргі жағдайын талдау. Бұл ретте музейдің күшті және әлсіз жақтарын, сондай-ақ болашақта музейдің дамуы үшін ашылатын мүмкіндіктер мен алдағы қиындықтарды анықтауға ерекше назар аударылады. Басқаша айтқанда, музей үшін маңызды мәселелерді шешуге әсер етуі мүмкін негізгі сыртқы және ішкі факторлар талданады.

3. Дамудың жалпы бағытын анықтау. Бұл ретте «Алтын ережеге» сәйкес тұжырымдалған мақсаттар – өзекті, музейге қолдау көрсетуге ұмтылу үшін қолайлы, яғни мүдделі тараптардың кең ауқымын көрсететін, нақты, яғни қолда бар адами, қаржылық және материалдық ресурстар негізінде жүзеге асырылатын, қойылған мақсаттарға жауап беретін стратегияны әзірлеу, нақты белгіленген міндеттерді қоса алғанда, оларды шешу қажетті нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

4. Қаржы базасын (бюджетті) қамтамасыз ету.

5. Жұмыстың тиімділігін мониторингтеу және бағалау тетігін әзірлеу [4, 90–98-бб.].

Жоспарлау және оны әзірлеу және үнемі жаңарту музей жұмысының менеджмент саласындағы ең маңызды құрамдас бөлігі болуы мүмкін.

Музейдің даму мониторингі бойынша перспективалық жоспар жазу және негізгі мүдделі тараптардың қолдауы мен мақұлдауына ие болу арқылы қаржыландыру және басқару органдары арқылы жүзеге асыру қажет. Ол үшін нақты бағдарламаларды кезең-кезеңімен жүзеге асыруға жауапты және прогресті үнемі қадағалап отыратын, қате есептеулерді талдайтын және оларды жою үшін қажетті шараларды қабылдайтын қызметкерлерді тағайындалуы тиіс. Ерекше жағдайларда-мысалы, бастапқыда қойылған міндеттерді орындауға кедергі келтіретін күтпеген қиындықтарды шешу амалдарын орындау [5, с. 56–57].

Музей-ең алдымен әлеуметтік жад институты, қойма, ұлттық байлық және қоғамға тиесілі тарихи-мәдени және табиғи мұра. Дәстүрге сәйкес, ғылыми қоғамдастықта тамыр жайған «Ақпараттық менеджмент-бұл қажетті түрдегі және қажетті уақытта ақпаратпен дұрыс қамтамасыз ету процесі.

Шартты түрде келесі ең танымалдарын ажыратуға болады, бүгінгі таңда ақпараттық менеджментті түсіндіру:

– ақпараттық қамтамасыз ету (кең мағынада);

– ақпараттық ресурстар және оларды басқару;

– ақпараттық қызметтер және кәсіпкерлік;

– ақпараттық жүйелер, оларды техникалық қолдау және оларды басқару;

– ғылыми-ақпараттық қызметті ұйымдастыру;

– ақпаратты өңдеу және талдау;

– кеңсе менеджменті;

– коммуникацияны ұйымдастыру;

– стратегиялық жоспарлау және басқару.

Осы анықтаманың негізінде кем дегенде үшеуін ажыратуға болады, бір-бірін толықтыратын технологиялар, ресурстық, қолданылатын құралдар жиынтығымен  және басқарушылық ұйымдастыру тәсілдерімен ерекшеленеді.

Музей ұйымдары бүгінде серіктестік ішкі басқару технологияларын қажет ететін әлеуметтік жүйелер санатына жатады. Музей құрылымының сақтау және қызмет көрсету санаттары объективті түрде болатын қайшылықтарды жоюдың бір тәсілі. Қорсыз музей көрме залынан басқа ештеңе емес. Музейдің қызмет көрсету (экспозициялық, ағартушылық, экскурсиялық) бөлімдері мен оның көмекші қызметтері бір-бірін біртұтас тізбектің буындары ретінде толықтыра отырып қана тиімді іске асыруды қамтамасыз ете алады. Қазіргі заманғы музейлер басқа ұйымдармен серіктестік негізінде шешетін бірқатар міндеттерді мысалға келтіруге болады. Жаңа гуманитарлық құндылықтарды, атап айтқанда, ашық қоғам құндылықтарын қалыптастыру және ілгерілету, тоталитарлық ойлаудың стереотиптерін жеңу, өңірдің тартымды бейнесін қалыптастыру және инвестициялық ахуалды жақсарту, әлеуметтік коммуникациялар саласына енгізу.

Қазіргі кезеңде музейлерді дамыту үшін ақпараттық технологиялардың ерекше маңыздылығын атап өткім келеді. Олар бірлескен бағдарламалар мен жобалар арқылы серіктестерді табудың және олармен өзара әрекеттесудің тиімді құралы ретінде әрекет етеді. Корпоративтік деректер және ақпараттық ресурстарға қол жеткізудің ортақ порталдарын құру, электрондық хат алмасу, телеконференциялар кезінде идеялармен алмасу, өзара жедел кеңес беру, бірлескен іс - қимыл жоспарларын қашықтан әзірлеу және үйлестіру-осының барлығы өндірістік іс-қимылдарды бірнеше рет жеделдетеді [6, с. 7–8].

Бүгінгі көзқарас бойынша, менеджмент пен маркетингтің мақсаты-бұл мекеме қызметкерлеріне олардың функцияларын орындау арқылы жеңілдету фасилитациясы. «Жеңілдету» термині басқару әдістері мен шешім қабылдау процесін жеңілдетеді. Музейдің маркетингтік қызметінде музейге келушілердің қажеттіліктерін қанағаттандыру, оларды музейге баулу және қайта оралуға шақыру үшін музейдің қызметтері мен өнімдерін үнемі жетілдіріп отыру қажеттілігін түсіндіру, музейге келуге және келушілерге қызмет көрсетуге байланысты кірістердің өсуін қамтамасыз ету [7, с. 7–11].

Қазіргі таңда келушілерді әр түрлі демеуші компаниялармен жаңа заманға сай технология, галлограмма, 3D форматта иллюстрацияланған экспозицияларды жандандыру арқылы қызықтыру мақсатында мәдени институттардың басымдықтары әр түрлі, бірақ ұйымдардың екі түрі де осындай қиындықтарға тап болады: екеуі де бәсекеге қабілетті ортада әрекет етеді, ал басқалары да өз аудиториясымен тиімді қарым-қатынас жасау жолдарын іздейді. Барған сайын музейлер мен компаниялар бір-бірімен ынтымақтаса отырып, олардың алдында тұрған міндеттерді тиімдірек шеше алады деген қорытындыға келуге болады. Алайда, олардың серіктестігі стратегиялық және құндылықтардың сәйкестігіне негізделген жағдайда ғана жұмыс істейді. Команиялар үшін музейлермен ынтымақтастық – бұл мақсатты аудиториялармен қазіргі және әлеуетті келушілермен, билік өкілдерімен және қызметкерлермен қарым-қатынасты нығайту мүмкіндігі. Музейлерге корпоративтік серіктестіктер олардың миссиясын жүзеге асыруға, жаңа бағдарламалармен тәжірибе жасауға және жаңа аудиторияны тартуға көмектеседі. Сонымен қатар, мәдени құндылықтарды сақтауды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасында белгіленген тәртіппен мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік музейлерге мәдени құндылықтардың қорғалуын, сақталуын, есепке алынуын, жинақталуын және реставрациялануын қамтамасыз етуге байланысты шығындарды жабуға субсидиялар бөлініп отырады [8].

XX ғасырдың соңғы онжылдықтарында шетелдерде мемлекеттік, қоғамдық, жекеменшік, корпоративті, коммерциялық емес қаржыландыру көздері кіретін көп арналы музейлер бюджетін қалыптастыратын жүйе қалыптаса бастады. Әр елдің бұл бюджеттеріндегі мемлекеттік және мемлекеттік емес құраушылардың арақатынасы бірдей емес әрі дәстүрлі демеушілік және меценаттық, мемлекеттік мәдени саясат, салық заңдылықтары және басқа да факторлармен белгіленген. Одан әрі фандрейзинг (ағылшынша - ақша қаражатын табу) түсінігі пайда болды. Бұл дегеніміз коммерциялық емес жобаларды іске асыру үшін ақша қаражаттарын тарту бойынша комплексті жұмыстарды білдіреді. Шетел музейлері демеушілерді тарту бойынша бағдарламалар жасауға уақыт пен ресурстар бөліп, арнайы даму бөлімдерін құрады. Онда кәсіпқойлар ақшасыз жарналар деп аталатын қосымша қаржыландыру көздерін тартумен айналысады. Франдрейзинг бойынша тәжірибелі мамандар музейлерден өтініп сұрайтыны деперсонифиционалды электронды өтініштер жібермей потенционалды демеушілермен байланыс пен жеке кездесулер ұйымдастыру арқылы қол жеткізеді. Шындығына келгенде музей және демеуші арасында таза өзара қатынас орнауы қажет, нәтижесінде екі жақ та пайда көреді. Әлеуметтік маңызды жобалар мен бағдарламаларға қатысу демеушінің берік экономикалық жағдайын көрсетіп қоймай, оған тартымды имидж жасайды. Ал, музей қызметінің тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды фактор - бұл оның адам ресурстары. Жетекші музей менеджерлерінің ұсынысы бойынша табысты командалық жұмыс маңызды факторлардың бірі, барлық ұйым қызметкерлері:

– жоба мақсаттарына қатысып, пікір таласуы қажет;

– бір-бірінің шеберліктері мен дағдыларымен алмасуы қажет;

– экспозиция құру үшін зерттеу жүргізуге тек ғылыми білім мен шеберлік емес, іске асыру дағдысы да маңызды;

– жобаны атқару кестесі және нәтижелер мониторингі жүйемен келісілуі тиіс;

– қажетті мүмкіндіктер мен ресурстар қажет;

Музей жинақтарын көрсету, өз білімін жетілдіру мен қарым-қатынасқа жағдай жасау, шығармашылық және демалыс ұйымдастыру, ақпарат беру, білім беру және ағартушылық жұмысқа ұсынатын қызметтері музейге келушілерді ғана емес, басқа да тұтынушылар – ғылыми ұйымдар, оқу орындары, коммерциялық компаниялар, жергілікті басқару органдары, қайырымдылық қорлары т.б. қамтиды [9, c. 56, 60].

Қорытындылай келе, музейді басқару күрделі әрі көпқырлылықты қажет ететін басқару саласы екенін көреміз. Музей саласы сөзсіз адамды шабыттандырады және ынталандырады, музей қызметкерінен көп нәрсені талап етеді. Музейді басқаруда оларға қатысы бар барлық адамдар - қызметкерлер, қамқоршылар, еріктілер кәсіби түрде жүзеге асыра алады.

Келушіге жылы лебіз таныту, әрбір туындаған сұрақтарға жауап беру, шығармашылық рухты сақтау, ғылымның алдыңғы қатарында болу, дамыту, жаңа идеялар мен қауымдастық үшін нақты құндылық және дамуға қаражат, демеуші табу-бұл тек бір топ болып жұмыс істейтін ұжымның ғана қолынан келе алатын дүние. XXI ғасырдағы музей менеджмент, маркетинг салалары және өнер туындыларымен жұмыс жасай отырып, дамудың жаңа деңгейіне шыға алады деген ой түюге болады.

Айнұр  МАМБЕТОВА,  ҚР ҚК Мемлекеттік әскери-тарихи музейі, Астана қаласы

Әдебиеттер:

1. Пул Дж. Когда менеджмент приносит деньги: руководство для культурных учреждений разных стран. – Спб., 1997. – С. 7–8.
2. Миллс Роджер,Компетенции. Карманный справочник. – 2004. – С. 90–98.
3. Сузен Кози, Владимир Дукельский, Селина Фокс, Николай Никишин. Музеи. Маркетинг. Менеджмент. Практическое пособие. – М., 2001. – 56–57-бб.
4. Никишин Н.А., Лебедев А.В. Информационный менеджмент как технология организации музейной деятельности. – 2006. – С. 7–9.
5. Барри Лорд, Гэйл Д. Лорд. Менеджмент в музейном деле Ю.И.Турчаниновой, – 2002. – С. 7–11.
6. Дукельский В.Ю. Музеи.Маркетинг.Менеджмент:Практ. пособие. – М.: Прогресс-Традиция, 2001. – С. 56, 60.

Интернет ресурстар:

1. Менеджмент музейного дела. Ссылка: https://obrazovanie-gid.ru/referaty/menedzhment-muzejnogo-dela-referat.html. Дата обращения: 31.07.2023.
2. Управление музеем: разработка политики и практическое регулирование. Ссылка:https://emirsaba.org/upravlenie-muzeem-razrabotka-politiki-i-prakticheskoe-reguliro.html?page=25. Дата обращения: 24.07.2023.

Заң құжаттары:1. Мәдениет туралы 2006 жылғы 15 желтоқсандағы № 207/ 25-бап, 29.09.2022/ 20.07.2023/№143-VII).